1 Mayıs’ın İşçi Şairi ‘Yaşar Nezihe’

Tarık Özyıldırım

Geçenlerde kitaplığımı düzenlerken elime Asım Bezirci’nin “Halk ve Sosyalizm İçin Kültür ve Edebiyat” adlı kitabı geliverdi. Önceki okumalarımdan bir yerin sayfasını içeri doğru katlayıp köşesine şöyle bir not düşmüşüm:” 1 Mayıs üzerine ilk şiirin şairi Yaşar Nezihe…

Asım Bezirci, 1 Mayıs’ın ilk şiirini kaleme alan Yaşar Nezihe’yi şu cümlelerle tanıtıyor okuyucularına: “Yaşar Nezihe, 13 Ocak 1882’de İstanbul’da harap bir evde doğmuş. (Babası kantarcılık yapan yoksul bir adammış) Altı yaşında annesini kaybetmiş. Teyzesinin yanına sığınmış. Kendi çabasıyla okuma yazma öğrenmiş. 1898’de babası da işten çıkarılmış. Çok sıkıntı çekmiş.”¹

Yaşar Nezihe, beş çocuklu yoksul bir ailenin, hayatta kalan tek çocuğudur. Kardeşleri gibi ölmemesi için Zeliha isminin önüne Yaşar eklenir, Anadolu’daki geleneklere uygun olarak. Yaşar Zeliha, Asım Bezirci’nin de belirttiği gibi çok küçük yaşta öksüz kalır. İlgisiz bir baba ve yaşlı bir teyze elinde sokaklarda büyür, her anı sokaklarda geçer ve annesizliğin en soğuğunu bu sokaklarda yaşar.

Yaşar Zeliha; edebiyatı, şiiri kendi kendine öğrenir. Edebiyatla olan ilk bağı yaşlı teyzesinin ona anlattığı Leyla ile Mecnun, Kerem ile Aslı hikayeleri olur. İçindeki okuma isteği, okula gitme isteği babası tarafından reddedilir ve Yaşar Zeliha evden kovulur, artık istenmeyen bir evlattır. Bu dönemde yaşadıkları için babasına bir dizesinde şöyle seslenir. “Gözyaşları içinde gençliğimi bitirdin.”

Yaşar Zeliha, ilk eşi Atıf Zahir Efendi’nin isteğiyle ismini Yaşar Nezihe olarak değiştirir. Vedat adlı bir çocuğu olur. Bir süre sonra eşinden boşanınca Yaşar Nezihe için yaşam, ekmek kavgasının diğer adı olur. Balkan Savaşları, I. Dünya Savaşı ve Kurtuluş Savaşı yılları, evlenip boşanmaları, oğlu Vedat’la hayata tutunma mücadelesi… Yaşar Nezihe, 1910’lu yılların başında okuma yazma bilmeyenlere mektup yazarak, esirgeme derneğinde, Şark Eşya Pazarı’nda işçilik yaparak, el işiyle geçimini sağlar. Bu sıkıntılı dönemi anlatan şiirler de kaleme alır. “Bir aciz iğne elimde önümde gergef”

Aydınlık’la gelen aydınlık

Yaşar Nezihe, 1920’li yılların başında Aydınlık dergisiyle tanışır. Buranın yazar kadrosunda yer alır. Edebiyatımızın ilk grev şiirlerinden “Gazete Sahiplerine” şiirini 18 Eylül 1923’te burada yayımlar. Gazete patronlarına karşı, gazetenin basılmasını sağlayan emekçilerin yanında olur Yaşar Nezihe ve gazete patronlarına şöyle seslenir. “Onlardır eden zevkini, eğlenceni temin/ Onlar etmek için hep seni zengin/ Kurşundan hurûfât o hayatı kemirirken/ Her gün bir parça solarken ve erirken”

1 Mayıs 1886’da Amerika’da yükselen işçi sınıfının sesi olur Yaşar Nezihe. Genel grevde öldürülen işçi önderleri George Engel’in, Albert Persons’un sesi olur, 1923 1 Mayıs’ı için yazdığı “Bir Mayıs İçin” şiiriyle. Şiir, Aydınlık dergisinde yayımlanır. Sınıf farkını, haksızlıkları, adaletsizliği gözler önüne serer Yaşar Nezihe ve işçi sınıfının uykudan uyanmasını, başkaldırmasını, geleceğe yön vermesini ister.

“Zenginlere pay verme, yazıktır emeğinden/ Azm et de esaret bağı kopsun bileğinden/ Sen boynunu kaldır ki onun boynu bükülsün/ Bir parça da evlatlarının çehresi gülsün”¹

Yaşar Nezihe, 1924’teki 1 Mayıs için de bir şiir kaleme alır: “1 Mayıs”

“Sen bir mağdur işçisin, senelerce ezildin/ Bir mayısta hür oldun, bunu bir bayram bildin. / Evet hürsün, yarın da hür olmaksa emelin,/ Esaret bağlarını, kırsın kuvvetli elin.”¹

1925’te yayımlanan Takrir-İ Sükûn Kanunu ile Aydınlık dergisi kapatılır. Komünist propaganda yapmakla suçlanan onlarca yazar, şair gözaltına alınır. Bu gözaltına alınanlar arasında Yaşar Nezihe de yer alır. 

İşçilerin anası

Gözaltına alınan Yaşar Nezihe için üyesi olduğu Amele Cemiyeti bir bildiri yayımlayarak “İşçilerin anası” sözüyle onu onurlandırır, ona sahip çıkar. Gözaltı sonrası serbest bırakılan Yaşar Nezihe hayata küser. 1925’te yayımladığı “Feryatlarım” dışında ölene dek şiirler yazsa da edebiyat dünyasından kendi dünyasına çekilir. 1934’te Soyadı Kanunu’yla Bükülmez soyadını alan Yaşar Nezihe, aslında yaşadıklarının onu yorduğunu itiraf eder bir şiirinde.

“Bakıp da soyadıma sanma bükülmüyorum/ Felek cefâlarıyla, gençken büktü belimi.”

Günümüzde kimi eleştirmenler tarafından “Birkaç şiirle sosyalist mi olunur?​” şeklinde eleştirilse de Yaşar Nezihe sosyalist olmanın en zor olduğu dönemde ilk grev şiirini, ilk 1 Mayıs şiirlerini yazmış, kadın haklarını savunmuş, gözaltına alınmış, tartaklanmış bir işçi şair olarak sonsuza dek anılmaya devam edecektir.

“Ey işçi;

Boynundaki esaret bağını parçala, kes at!

Kuvvettedir hak. Hakkını haksızlara anlat.”¹

Asım Bezirci, “Halk ve Sosyalizm İçin Kültür ve Edebiyat”, Evrensel Basım Yayın 1. basım 1997 İstanbul